Publikacje PAES/PATE - Mobilna wioska indiańska Huu-Ska Luta

Tubylcze ludy Ameryki Północnej na północ od Rio Grande zajmują  ważne miejsce w historii, kulturze i religii. Wszystkie posiadały  własną nazwę (endoetnonim), ale historia nie zawsze zapamiętała je pod tym imieniem. Czasami przetrwały nazwy nadane przez sąsiadów, a  niekiedy i wrogów (egzoetnonim), a najczęściej są to nazwy  przekręcone lub uproszczone, będące odbiciem fonetycznych  umiejętności Europejczyków: eksploratorów, handlarzy, misjonarzy,  kolonistówi wszelkiego rodzaju awanturników, którzy stykali się z  tubylcami. W literaturze funkcjonują więc nazwy głównie z języka  angielskiego, ale także francuskiego i hiszpańskiego, a ich  popularność była ściśle związana z sytuacją polityczną wśród  kolonizatorów, którzy kolejno przejmowali dominującą rolę w  procesie podboju kontynentu.

Z problemem nazewnictwa zetknęli się zapewne wszyscy tłumacze i  polscy autorzy piszący o tubylczych mieszkańcach Stanów Zjednoczonych  (Native Americans) i Kanady (First Nations), stając przed dylematem:  spolszczyć nazwę czy nie? Jeśli tak, to w jaki sposób? i kiedy? czy  zawsze? My też borykaliśmy się z przyzwyczajeniami powstałymi po  latach czytania i pisania o Indianach, miewaliśmy różne  wątpliwości, a nawyki językowe zmienia się bardzo trudno.

Trzeba pamiętać, że każde spolszczenie może utrudnić dotarcie  do dodatkowej literatury w języku angielskim, zwłaszcza gdy mowa o  ludach mniej znanych i rzadziej pojawiających się w książkach.  Dlatego dobrą praktyką jest podawanie w nawiasie wersji angielskiej  przy pierwszym wystąpieniu spolszczenia lub dołączanie indeksu nazw  etnicznych. Wyjątkiem mogą być nazwy już zadomowione w języku  polskim, np. Apacze, Irokezi czy Siuksowie.

Ważny jest także charakter dzieła, książki czy artykułu. Jeśli  mamy do czynienia z monografią, z dużym rozdziałem, z relacją  reporterską, słowem: jeśli dana nazwa występuje często, zarówno w  formie rzeczownika, jak i przymiotnika – warto poszukać spolszczenia.  Dzięki temu opisywani ludzie staną się bliżsi czytelnikowi, a  autorka czy autor tekstu uniknie drętwych konstrukcji, typu  „mężczyzna Siuksów”, do czego wrócimy poniżej.

Jeśli natomiast pojawia się tylko wzmianka o jakimś ludzie, jeśli  jest on przywoływany w cytacie lub w motcie, czyli nie jest podmiotem  dzieła, to lepiej zostawić nazwę po angielsku aniżeli na siłę  spolszczać. Nowa nazwa i tak pozostanie dziwna, obco brzmiąca. Dla  autora, tłumacza i czytelnika zwykle istotniejsza jest myśl  podpowiadająca interpretację dzieła, aniżeli nazwa ludu, z którego  mądrości zaczerpnięto ów cytat.

Nazwy, które pozostawiamy w formie oryginalnej, są naszym wyborem. W  tabeli podajemy spolszczenia przede wszystkich tych nazw, dla których  da się utworzyć pełne formy deklinacyjne, rodzaje żeński i męski  oraz przymiotnik. Niektóre inne nazwy można łatwo spolszczyć, ale nie  proponujemy tego ze względu na ich nieliczne występowanie w  literaturze polskiej, np. Cabazon  zamieszkujący południową Kalifornię. W naszej tabeli znajdują się  również nazwy grup, wydawałoby się mało znaczących, które jednak  zapisały się w historii.

W pierwszej chwili niektóre formy mogą zaskakiwać, wywoływać niedowierzanie, a nawet budzić sprzeciw, np. HOPI: Hopijczycy, Hopijka, Hopijczyk, hopijski; albo ZUNI:  Zunijczycy, Zunijka, Zunijczyk, zunijski. Dotąd stosowano zwykle  formę nieodmienną, najczęściej z dopiskiem „Indianie” Hopi,  „Indianie” Zuni. Tymczasem słowniki poprawnościowe już od dawna  notują formę np. mieszkańców państwa Fidżi (ang. FIJI) jako  Fidżyjczycy, Fidżyjka, Fidżyjczyk, fidżyjski. Z tymi słowami  jesteśmy już oswojeni, podobnie rzecz ma się z Hopijczykami czy  Zunijczykami.

Formy opisowe typu: „Indianka z plemienia Hopi” lub „Indianka Hopi”  są poprawne, ale wielokrotne wystąpienia takiej frazy w tekście  powodują niepotrzebne zwiększenie jego objętości i – przede  wszystkim – utrudnienie lektury, bo ileż razy można powtarzać: „Dwie  Indianki z plemienia Hopi wyszły do ogrodu”, „Przed pueblo stało pięć  kobiet z plemienia Hopi”. W tym miejscu odradzamy stosowanie formy  skróconej, typu: „kobieta Hopi”, „mężczyzna Siuksów”.  Naturalniejszą formą jest „Hopijka” lub „Siuks”. Wyjątkiem mogą być  tytuły reprezentacyjne, np. „wódz Apaczów” (analogicznie do:  „prezydent wszystkich Polaków”). W przypadku ludów, które utworzyły  związek ponadplemienny, można powiedzieć zarówno „wódz Irokezów”,  jak i „wódz Ligi Irokezów (Haudenosaunee)”; Liga Irokezów przyjmuje tutaj formę tworu państwowego.

Są nazwy, których świadomie nie tłumaczymy ze względu na pejoratywne konotacje w języku polskim, np. „Flathead” czy „Gros Ventre”.  We współczesnej amerykańszczyźnie pochodzenie etymologiczne tych  nazw jest już w dużej mierze nieuświadamiane, a wręcz zatarte.  Natomiast po polsku brzmią jeśli nie obraźliwie, to co najmniej  infantylnie; ‘płaskie głowy’, ‘wielkie brzuchy’. Wyjątkiem są tu  Czarne Stopy (Blackfeet, Blackfoot)  spopularyzowani przez książki m.in. Arkadego Fiedlera (Mały Bizon) i  Seweryny Szmaglewskiej (Czarne Stopy). Nie proponujemy jednak form  żeńskiej i męskiej, ani też przymiotnika. Pojawiające się w  literaturze formy przymiotnikowe uznajemy za niepoprawne.

Choć wiele ludów tubylczych nie zapomniało swych nazw własnych,  przez szereg lat godziły się na nazywanie ich, zwłaszcza w oficjalnych  dokumentach, słowami stosowanymi przez obcych. Od drugiej połowy XX  wieku odnotowuje się jednak systematyczny powrót do etnonimów.  Północnoamerykańscy tubylcy chcą być określani własnymi nazwami,  które podkreślają ich tożsamość i unikatowe dziedzictwo. W  tłumaczeniu zwykle znaczą to samo: „ludzie”.

Poniższa lista nazw (opracowana przez członków PAES-PATE) jest  pierwszą na taką skalę propozycją spolszczenia nazw grup tubylczych  Ameryki Północnej, ale przyjęte w tabeli rozwiązania nie są  ostateczne. Aby przyjęły się w polszczyźnie, muszą zostać  zaakceptowane przez innych autorów i stosowane w ich tekstach, dlatego  przedstawiona lista może się zmieniać.

Ewa Dżurak,  Cezary Cieślak,  Marek Maciołek, dr Adam Piekarski

Drugi tom referatów Seminariów amerykanistycznych organizowanych przez Polsko-Amerykańskie Towarzystwo Etnograficzne im. Bronisława Malinowskiego w Atlantic City.

Niniejsza publikacja obejmuje swym chronologicznym zakresem lata 2001-2008, co w sumie daje nam wgląd w blisko dwie dekady seminaryjnych inicjatyw PAES/PATE. Bogactwo materiałów, różnorodność ujęć, szeroka reprezentacja indianistycznych środowisk w gronie autorów to cechy, które sprawią, iż drugi tom referatów seminariów amerykanistycznych z Atlantic City będzie lekturą pożyteczną dla tych polskich i polsko-amerykańskich czytelników, którzy zainteresowani są dawnym i współczesnym światem indiańskich kultur.

Zofia Kozimor - O ludobójstwie Indian

Pierwszy tom referatów Seminariów amerykanistycznych organizowanych przez Polsko-Amerykańskie Towarzystwo Etnograficzne im. Bronisława Malinowskiego w Atlantic City.